در نرم افزارهای گرافیکی به فضایی که طراحی جلد کتاب یا هر طرح گرافیکی دیگر در آن طراحی می گردد آرت بورد (artboard) می گویند. پیش از آغاز طراحی جلد کتاب اولین قدم به دست آوردن اندازه آرت بوردی است که لازم است در نرم افزارهای گرافیکی طراحی نظیر فتوشاپ و ایلوستریتور ایجاد نمود. برای طراحی جلد کتاب باید جلد کتاب را به حالت گشوده شده در نظر گرفت. در واقع لازم است روی جلد، پشت و عطف جلد را همزمان و در یک آرت بورد مشترک طراحی و در نهایت تنها یک فایل جهت چاپ ارسال کرد. محاسبه درست اندازه آرت بورد به جهت رعایت اصول فنی و ارائه یک خروجی مناسب به لیتوگرافی و چاچخانه از اهمیت بالایی برخوردار است. ابعاد آرت بورد به عواملی نظیر اندازه قطع کتاب، عطف، حواشی برش و الزامات فنی مرتبط با نوع جلد و صحافی بستگی دارد. در ادامه به بررسی هر یک از این موارد پرداخته خواهد شد.
فهرست مطالب
۱. انتخاب قطع کتاب
پیش از صفحه آرایی و طراحی جلد کتاب، حتما باید نسبت به انتخاب قطع کتاب خود اقدام کنید. قطع کتاب استانداردی است که بر اساس ورق های کاغذ بزرگ سایز موجود در بازار و نوع چیدمان صفحات داخل این ورق ها تنظیم شده است. قطع کتاب حتما می بایست بر اساس یکی از استانداردهای موجود در ایران انتخاب شود. اینکه کدام یک از قطع ها متناسب با کتاب شماست به عوامل مختلفی نظیر موضوع و محتوای کتاب شما، حجم کتاب و … بستگی دارد. برای شناخت انواع قطع کتاب استاندارد در ایران و ابعاد هر یک به مقاله «قطع های استاندارد کتاب در ایران» و برای انتخاب قطعِ مناسبِ کتاب خود به مقاله «چطور قطع و ابعاد مناسب کتاب خود را انتخاب کنیم؟» رجوع کنید. تمامی موارد بالا در این دو مقاله به تفضیل مورد بررسی قرار گرفته است.
پس از انتخاب قطع کتاب و به دست آوردن ابعاد آن، اندازه یک سمت کتاب به دست آمده است، این اندازه باید با مواردی که در ادامه بیان می شود جمع شود تا اندازه نهایی جلد کتاب (آرت بورد) به دست آید.
۲. محاسبه اندازه ضخامت عطف کتاب
عطف کتاب همان ضخامت کتاب است. آن بخشی است که در قفسه کتابخانه به چشم می خورد. اندازه ضخامت کتاب مستقیما به تعداد صفحات و ضخامت کاغذی که قرار است روی آن چاپ صورت بگیرد بستگی دارد. در واقع مجموع ضخامت کاغذهای کتاب به انضمام ضخامت جلدی که روی آن قرار می گیرد، اندازه عطف را تشکیل می دهد. هر چه کتاب تعداد صفحات بیشتری داشته باشد یا از کاغذ ضخیم تری استفاده کند، اندازه عطف بزرگ تر خواهد بود. برای محاسبه اندازه عطف کتاب خود به مقاله «نحوه محاسبه عطف کتاب» رجوع شود. در این مقاله یک محاسبه گر آنلاین وجود دارد که تنها کافی است تعداد صفحات کتاب و نوع کاغذ خود را وارد کنید تا اندازه عطف کتاب به دست آید. بعد از به دست آوردن اندازه عطف کتاب، دومین عدد مورد نیاز به دست آمده است.
۳. خطوط برش
خطوط برش محدود ای در پیرامون طرح است که طرح و نوشته اصلی در آن قرار نمی گیرد ولی اگر طرح یا رنگی در پس زمینه داشتید که در گوشه ها قرار دارد باید در این محدوده نیز ادامه پیدا کند. این حاشیه بعد از چاپ برش می خورد و از طرح حذف خواهد شد. بعد از طراحی و قبل از شروع فرآیند چاپ، طرح ارائه شده در کاغذ بزرگ چیدمان و فرم بندی می شوند. پس از چاپ، فرم ها تا خورده و از سه طرف برش می خورد. زمانی که رنگ یا تصویری را در لبه های آرت بورد قرار می دهید، در صورتی که خطای برش حتی به اندازه یک میلی متر به وجود آید سفیدی در لبه های کاغذ پدیدار می شود. در این موارد ناحیه ای به نامه Bleed یا نشت یا حاشیه برش تعریف می شود. این ناحیه مقداری بزرگتر از ابعاد جلد است. حالا می توان رنگ و تصاویر خود را تا این ناحیه امتداد داد. خطوط برش را باید دورتادور کاغذ قرار داد تا بعد از برش ناحیه نشت جدا شود. در نتیجه هنگام برش لبه های کار، مقداری از رنگ و موضوعات امتداد یافته تا ناحیه نشت برش خورده و خطای سفیدی به وجود نمی آید. اندازه حاشیه برش را ۵ میلی متر دورتادور جلد در نظر بگیرید. این عدد می بایست به اعداد به دست آمده در بخش های پیشین یعنی قطع کتاب و عطف کتاب اضافه گردد.
۴. اندازه نهایی جلد کتاب در جلد نرم (شومیز)
توجه داشته باشید که اعدادی که در پیش از این توضیح داده شد برای به دست آوردن اندازه دقیق جلد مورد نظر کافی است به شرطی که جلد انتخابی ما از نوع شومیز و یا جلد نرم باشد. (برای شناخت تفاوت جلد نرم و سخت به مقاله « انواع جلد کتاب» رجوع نمائید) در صورتی که جلد انتخابی جلد سخت و یا گالینگور باشد رعایت اصولی که در بخش بعدی توضیح داده خواهد شد الزامی است.
برای درک بهتر، این بخش را با یک مثال پیش خواهیم برد. فرض کنید که کتاب شما ۱۵۰ صفحه دارد، نوع کاغذی که می خواهد صفحات کتابتان بر روی آن چاپ شود بالکی ۷۰ گرم است، قطع رقعی را برای کتاب خود انتخاب نموده اید و در نظر دارید جلد کتابتان را بر روی جلد نرم چاپ نمایید. برای محاسبه اندازه دقیق جلد از روش های توضیح داده شده به این گونه استفاده خواهیم نمود:
- قطع رقعی: ۱۴.۵×۲۱ سانتی متر. ۱۴.۵ عرض کتاب و ۲۱ ارتفاع آن می باشد.
- اندازه عطف کتاب (۱۵۰ صفحه بالکی ۷۰ گرم): ۱۲ میلی متر (۱.۲ سانتی متر)
- محدوده برش: از هر طرف ۰.۵ سانتی متر
باید توجه داشت که اندازه قطع کتاب برای یک سمت کتاب در نظر گرفته شده است، از آنجا که ما جلد را برای طراحی به صورت باز در نظر می گیریم پس باید این ابعاد را دوبار کنار هم قرار دهیم. یعنی عدد عرض که می شود ۱۴.۵ را در دو ضرب می کنیم که به عدد ۲۹ میرسیم. به این عدد می بایست اندازه عطف کتاب را اضافه کنیم. (به این دلیل این اندازه به عرض جلد اضافه می شود نه به ارتفاع، زیرا ضخامت (عطف) کتاب تنها در عرض کتاب تاثیر می گذارد) ۲۹ به علاوه ۱.۲ می شود ۳۰.۲ سانتی متر. به این عدد نیز باید حاشیه برش را اضافه کنیم. ۰.۵ سانتی متر به سمت راست و ۰.۵ سانتی متر به سمت چپ، در مجموع ۱ سانتی متر به عدد قبلی اضافه می شود. خروجی عرض جلد می شود ۳۱.۲
برای محاسبه ارتفاع جلد مسیر راحت تری در پیش است کافی است عدد ۲۱ را به حاشیه برش اضافه کنیم، ۰.۵ سانتی متر بالا و ۰.۵ سانتی متر پایین مجموعا 1 سانتی متر می شود که آن را به علاوه ۲۱ ارتفاع کتاب می کنیم. خروجی ارتفاع جلد می شود ۲۲
اندازه فضای طراحی جهت ایجاد آرت بورد می شود ۲۲×۳۱.۲ سانتی متر که ۲۲ ارتفاع کتاب و ۳۱.۲ عرض کتاب خواهد بود.
برای به دست آوردن سایز دقیق آرت بورد طراحی مورد نظرتان دقیقا مراحل بالا را بر اساس مشخصات کتاب خود پیش بروید.
عرض آرت بورد = (عرض قطع کتاب × ۲) + اندازه عطف کتاب +۱ سانتی متر (اندازه حاشیه برش× ۲)
ارتقاع آرت بورد = ارتفاع قطع کتاب + ۱ سانتی متر (اندازه حاشیه برش× ۲)
۵. اندازه نهایی جلد کتاب در جلد سخت (گالینگور)
برای محاسبه ابعاد جلد در جلد سخت همان مسیر قبلی در جلدهای شومیز را باید دنبال کرد به انضمام الزاماتی که مرتبط با صحافی و ویژگی به خصوص جلدهای گالینگور است. مطابق قبل ابتدا قطع کتاب را انتخاب و بعد از آن به محاسبه اندازه عطف کتاب پرداخته می شود. دو فاکتور دیگر نیز باید در نظر گرفت که در ادامه توضیح داده خواهد شد.
اول. در جلدهای سخت از یک مقوای ضخیم یا مواد مشابه دیگر به عنوان شالوده جلد استفاده می شود. سپس روی آن یک روکش کشیده می شود که طرح اصلی جلد روی این روکش چاپ خواهد شد. در واقع اندازه آرت بورد اینگونه جلدها جهت طراحی می بایست اندازه روکشی که روی این مقوا کشیده می شود باشد. از آنجا که برای چسباندن روکش روی شالوده جلد به لبه های برگردان نیاز است ابعاد آرت بورد در حواشی جلد باید بیشتر باشد. در واقع دورتادور جلد کتاب باید فضایی ۲ سانتیمتری برای برگردان جلد و چسباندن آن در نظر گرفته شود. پس به جای حاشیه برش ۰.۵ سانتی متری در پیرامون جلدهای شومیز، در طراحی جلد گالینگور به حاشیه ۲ سانتی متری احتیاج است.
دوم. برای اینکه جلد سخت امکان خم شدن ندارد و منعطف نمی باشد. در بخشی که قرار است به شیرازه (همان عطف کتاب) متصل گردد در دو طرف عطف یک فضایی در نظر گرفته می شود که در آن مقوای ضخیم وجود ندارد. این بخش به عنوان لولا برای باز و بسته کردن جلد کتاب عمل می کند و در اصطلاح صحافان به ناخنی معروف است. در طراحی جلدهای سخت باید ۵ تا ۷ میلی متر به دو طرف عطف کتاب جهت تعبیه ناخنی در صحافی اضافه نمود. اندازه ۵ تا ۷ میلی متر به تعداد صفحات و ضخامت کتاب بستگی دارد، هر چه کتاب کم حجم تر باشد اندازه ناخنی کوچک تر و هر چه پر حجم تر باشد اندازه ناخنی بزرگتر خواهد بود.
جمع بندی: اندازه قطع کتاب بعد از برش را به دست بیاورید. عرض آن را در ۲ (پشت و جلو جلد) ضرب کنید. اندازه عطف کتاب را به آن اضافه کنید. سپس اندازه ناخنی مورد نظر خود را نیز در دو ضرب و حاشیه لبه برگردان که جمع آن در چپ و راست ۴ سانتی متر می باشد به آن اضافه نمائید. مجموع آن عرض جلد کتاب را تشکیل می دهد.
برای بدست آوردن ارتفاع، ارتفاع قطع کتاب را با حاشیه لبه برگردان بالا و پایین جمع کنید.
عرض آرت بورد = (عرض قطع کتاب × ۲) + اندازه عطف کتاب + ۱ تا ۱.۴ سانتی متر (اندازه ناخنی× ۲) + ۴ سانتی متر (اندازه لبه برگردان× ۲)
ارتقاع آرت بورد = ارتفاع قطع کتاب + ۴ سانتی متر (اندازه لبه برگردان× ۲)
۶. راهنمای ایجاد سند و یا آرت بورد طراحی جلد کتاب در نرم افزارهای مرسوم
برای طراحی جلد کتاب می تواند از نرم افزارهای گرافیکی مرسوم نظیر فتوشاپ و یا ایلوستریتور استفاده نمود. برای درک اینکه کدام نرم افزار برای طراحی جلد مناسب تر است نظر شما را به مقاله «از چه نرم افزاری برای طراحی جلد کتاب استفاده کنیم؟» جلب می کنم. در ادامه راهنمای ایجاد سند در نرم افزار ایلوستریتور و فتوشاپ به عنوان نرم افزارهای معروف و پر استفاده در حوزه طراحی بر اساس ابعادی که در بخش قبل به دست آوردیم می پردازیم.
ایجاد آرت بورد جهت طراحی جلد کتاب در ایلوستریتور
قبل از باز کردن نرم افزار مورد نظر حتما ابعاد آرت بورد متناسب با کتاب خود را از روش هایی که توضیح داده شد به دست بیاورید. در نرم افزار ایلوستریتور در نوار بالا از گزینه File، گزینه New را کلیک نمایید یا از شورتکات Ctrl+N استفاده کنید. پنجره New Document باز می شود. در سمت راست تنظیمات مورد نظر ایجاد سند یا آرت بورد را مشاهده می کنید. تنظیمات را به این صورت انجام دهید:
- در بخش PRESET DETAILS عنوان سند خود را یادداشت کنید. عنوانی که بعدا فایل شما به آن نام ذخیره خواهد شد.
- در بخش Width، عرض آرت بوردی را که به دست آوردید بنویسید. ولی در نظر داشته باشید اندازه برش یا لبه برگردان را از آن کم کنید و اندازه مفید بعد از برش را وارد کنید. به همین ترتیب اندازه ارتفاع را در بخش Height وارد نمایید. توجه داشته باشید که واحد را به میلی متر و یا سانتی متر تغییر دهید.
- بخش بعدی مربوط به Bleed یا همان حاشیه برش است. اگر جلد شما جلد نرم است در هر چهار جهت Top, Bottom, Left, Rihgt عدد ۵ میلی متر را وارد و اگر جلد شما از نوع سخت است در این بخش عدد ۲۰ میلی متر یا همان ۲ سانتی متر را وارد نمائید.
- در بخش Advanced Options، Color Mode را روی CMYK Color قرار دهید. همچنین Raster Effects را روی High (300 ppi) قرارد دهید.
- دکمه Create را برای ایجاد سند و آرت بورد خود کلیک کنید. کار تمام است.
نکته ۱: بعد از ایجاد سند خط قرمزی را با حاشیه در پیرامون آرت بورد خود می بینید که همان حاشیه برش است. دقت داشته باشید المان های اصلی شما مثل عناوین و تصاویر اصلی نباید در این محدوده قرار بگیرند. ولی رنگ و تصاویری که در حواشی کار ادامه دارند را می بایست تا این ناحیه امتداد داد تا خطای سفیدی در هنگام برش ایجاد نشود. در هنگام خروجی گرفتن از فایل باید دقت داشت که در تنظیمات خروجی، حاشیه برش لحاظ گردد.
نکته ۲: برای ویرایش ابعاد آرت بورد خود از ابزار Artboard tool () در نوار ابزار سمت چپ نرم افزار و یا از شورتکات Shift+O استفاده نمائید. پس از کلیک پیرامون آرت بورد حالت انتخاب شده پیدا خواهد کرد که شما می توانید به صورت دستی آن را تغییر دهید و یا پس از زدن دکمه Enter بر روی کیبورد پنجره تنضیمات جهت ویرایش دقیق باز خواهد شد. همچنین برای ویرایش ناحیه برش در نوار بالا از گزینه File، گزینه Document Setup را کلیک نمایید.
نکته ۳: توجه داشته باشید بر خلاف نرم افزار فتوشاپ در زمان ایجاد آرت بورد در نرم افزارهایی چون ایندیزاین و یا ایلوستریتور اندازه آرت بورد را اندازه قبل از برش در نظر بگیرید و حاشیه برش را در بخش Bleed به کار اضافه کنید. خود نرم افزار حاشیه برش را ایجاد می کند.
ایجاد سند جهت طراحی جلد کتاب در فتوشاپ
ایجاد سند در فتوشاپ مسیری مشابه نرم افزار ایلوستریتور دارد با کمی جزئیات متفاوت که به توضیح آن نیز پرداخته خواهد شد. قبل از باز کردن نرم افزار مورد نظر حتما ابعاد آرت بورد متناسب با کتاب خود را از روش هایی که توضیح داده شد به دست بیاورید. توجه داشته باشید فضای طراحی در فتوشاپ مشابه ایلوستریتور به آرت بورد معروف نیست و در این نرم افزار Document یا سند نامیده می شود.
در نوار بالای نرم افزار از گزینه File، گزینه New را کلیک نمایید یا از شورتکات Ctrl+N استفاده کنید. پنجره New Document باز می شود. در سمت راست تنظیمات مورد نظر ایجاد سند یا آرت بورد را مشاهده می کنید. تنظیمات را به این صورت انجام دهید:
در بخش PRESET DETAILS عنوان سند خود را یادداشت کنید. عنوانی که بعدا فایل شما به آن نام ذخیره خواهد شد.
در بخش Width، عرض آرت بوردی را که به دست آوردید با احتساب اندازه برش بنویسید. در این بخش برخلاف ایلوستریتور می بایست اندازه برش در جلدهای نرم و یا لبه برگردان در جلدهای سخت را در اندازه وارد شده لحاظ نمائید. به همین ترتیب اندازه ارتفاع را در بخش Height وارد نمایید. توجه داشته باشید که واحد را به میلی متر و یا سانتی متر تغییر دهید.
بخش Resolution را 300 Pixels/Inch قرار دهید.
بخشColor Mode را روی CMYK Color قرار دهید.
بقیه گزینه ها را روی حالت پیش فرض نگه دارید. Background Contents رنگ پس زمینه را مشخص می کند که خودتان در حین طراحی می توانید تعیین کنید. Color Profile به صورت پیش فرض روی U. S. Web Coated (SWOP) vS قرار دارد. پروفایل رنگی را ترجیحا در صورتی که آشنایی و تخصص کافی ندارید تغییر ندهید. و یا در صورتی که لیتوگرافی به شما پروفایل به خصوصی را اعلام کرد، می توانید بر آن اساس تغییر دهید. ولی تنظیمات پروفایل رنگی نیاز به دانش بیشتری دارد که در حوصله این مقاله نمی گنجد. به همین دلیل تنظیمات را به صورت پیش فرض در نظر بگیرید. توجه داشته باشید که پروفایل رنگی را در هنگام خروجی هم می توان تنظیم نمود.
دکمه Create را برای ایجاد سند خود کلیک کنید.
نکته ۱: بعد از ایجاد سند برای مشخص کردن محدوده برش و محدوده عطف از Guides Line کمک بگیرید. دقت داشته باشید همچنان در حاشیه برش المان های اصلی شما مثل عناوین و تصاویر اصلی نباید قرار بگیرند. ولی رنگ و تصاویری که در حواشی کار ادامه دارند را می توان تا این ناحیه امتداد داد تا خطای سفیدی در هنگام برش ایجاد نشود.
نکته ۲: برای ویرایش ابعاد سند خود در نوار بالا از گزینه Image، گزینه Canvas Size را کلیک نمایید.
نکته ۳: در این نرم افزار برخلاف ایلوستریتور در زمان ایجاد سند می بایست اندازه بعد از برش وارد گردد. همانگونه که بیان شد پس از ایجاد سند با خطوط راهنما بخش برش را مشخص نمود تا فضای طراحی از بخش برش قابل تشخیص باشد.
۷. محدوده امن طراحی در آرت بورد
پیش از این در خصوص قرارگیری طرح در حاشیه برش توضیح داده شد. ولی به یک نکته دیگر نیز باید توجه نمود. درست است که محدوده درونی آرت بورد محدوده طراحی در نظر گرفته شده است ولی با توجه به امکان خطا در برش، بهتر است که از هر طرف یک حاشیه فرضی یک سانتی متری را در نظر داشته باشیم که هیچ یک از المان های اصلی طرح در آن قرار نگیرد. المان هایی مثل عناوین، متن، تصویر اصلی، بارکد، لوگو و یا موارد این چنینی دیگر. به این محدوده، حاشیه امن گفته می شود. با رعایت این نکته علاوه بر اینکه احتمال خروج عناصر طراحی از جلد در هنگام برش را پایین می آوریم، چیدمان و ترکیب بندی حرفه ای تر هم خواهیم داشت. قرار گیری عناصر با فاصله از لبه کادر، ترکیب بندی قوی تری را در به وجود می آورد.
این نکته در عطف کتاب هم می بایست لحاظ شود. یعنی از هر طرف عطف کتاب یک میلی متر را به عنوان حاشیه امن در نظر بگیرید. مثلا اگر ضخامت عطف کتاب 1 سانتی متر است، فضای مفید و امن طراحی 8 میلی متر می باشد و نباید عناوین و لوگوی ما از این محدوده امن بیرون بزند. درست است که در بخش عطف کتاب برش صورت نمی گیرد ولی توجه داشته باشید که در دو طرف عطف کتاب، جلد تا می خورد. و با کمی خطا و جابجاییِ تا، ممکن است که بخشی از عناصر چیدمان شده در رو و یا پشت جلد قرار گیرد.
کلام آخر
آنچه بیان شد اطلاعات فنی در خصوص محاسبه ابعاد فضای طراحی جلد کتاب یا همان آرت بورد در نرم افزارهای گرافیکی مرسوم بود. رعایت نکات بالا الزامی است. عدم توجه به آنها می تواند هزینه بالای چاپ شما را هدر دهد. در نظر گرفتن اندازه درست جلد کتاب متناسب با نوع جلد، نحوه چاپ و صحافی آن اهمیت دارد. امیدواریم توانسته باشیم تا حدودی به طراحان نوپا، مولفین، و علاقه مندان به این حوزه کمکی رسانده باشیم.