قطع کتاب چیست؟ انواع قطع و سایز کتاب کدامند؟

چرا کتاب ها قطع بندی می شوند؟ و دلیل اندازه ها و قطع های موجود چیست؟

کتاب‌ها معمولاً با اندازه‌ها و قطع های متفاوتی در سراسر دنیا چاپ می‌شوند که این اندازه‌ها به دلیل نوع و ابعاد کاغذهای موجود تعیین می‌شود. انتخاب اندازه‌ها و قطع‌های مختلف به منظور کاهش ضایعات و پرت کاغذ ورقی و بهینه‌سازی استفاده از فضای کاغذ است. در بعضی از کشورها کتاب‌ها با قطعی متفاوت از قطع های داخل ایران تولید می شوند. ظاهرا در برخی از کشورها نیز، ناشران با تولیدکنندگان کاغذ همکاری می‌کنند تا ابعاد خاصی از کاغذ را سفارش دهند، اما در ایران به دلیل محدودیت در ابعاد کاغذهای موجود، استفاده از اندازه‌های استانداردی که با ابعاد کاغذهای موجود مطابقت دارد، اجتناب‌ناپذیر است. این کار به کاهش ضایعات و هزینه‌های چاپ کمک می‌کند. با این توضیح مشخص می گردد که چرا در ایران قطع های کتاب به این گونه که در ادامه خواهد آمد استاندارد سازی شده است. در واقع قطع های کتاب در ایران بر اساس کاغذهای ورقی موجود به جهت صرفه جویی در پرت کاغذ و هزینه های اضافی طبقه بندی می شود. باید در نظر داشت که یکی از پرهزینه ترین مواد مصرفی کتاب کاغذ است.

فرم بندی کتاب چیست و به چه منظور انجام می شود؟

کتاب، مجله و مواردی از این قبیل، مانند پوستر یا بروشور نیستند که بعد از چاپ، تنها با گیوتین دوربر شوند. بلکه در مقوله هایی از این قبیل، همچون کتاب، به دلیل این که بعد از چاپ، کار به اتمام نمی رسد و مراحل دیگری تا تهیه نهایی در پیش است، دقت بسیار می طلبد. در این جا دیگر نمی توان صفحات را به طور مستقل و به هر شکلی که مایل باشید، چاپ کنید، بلکه بایستی به گونه ای صفحات را در کنار هم قرار دهید که بعد از چاپ، ماشین های صحافی و … قادر به صحافی کتاب باشند. این عمل یعنی قراردادن صفحات در یک سند به گونه ای که بعد از تاهای مختلف، صفحات کتاب آماده دوخت و چسب شوند، را فرم بندی گویند. دلیلی که در بند قبلی در خصوص انواع قطع کتاب و کاغذهای وروقی موجود بازار بیان شد همین فرم بندی است. در واقع برای تولید و ساخت کتاب نیاز به ورقهای قطع بزرگ است که بنا به هر قطع کتاب به شکل خاصی صفحات در هر یک از این ورق های بزرگ فرم بندی و چاپ می شوند. بعد از آن ورق فرم بندی شده تا و برش می خوردند در نهایت صحافی آغاز می شود.

انواع قطع های کتاب کدامند؟ اندازه و سایز قطع های وزیری، رقعی و …

کتاب ها در قطع ها و اندازه های گوناگونی چاپ و منتشر می شوند که غالبا اسامی مختلفی برای آنها وجود دارد، مانند قطع های جیبی، پالتویی، خشتی، رقعی، وزیری، رحلی و … هرکدام از این نام ها دلالت بر اندازه خاصی دارد که همانطور که پیش تر گفته شد بستگی مستقیمی به کاغذ مصرفی برای چاپ خواهد داشت.

معمولا برای هر قطعی (البته با خطای ناچیزی) اندازه، یک عدد ثابت است. برای هر طرف جلد 5 میلی متر حاشیه برش در نظر گرفته خواهد شد که در بخش بعد علت آن به تفضیل بررسی خواهد شد. باید در نظر داشت که اعداد ارائه شده در جدول زیر برای یک سمت جلد است، فرقی نمی کند این اندازه را می توان برای رو و یا پشت جلد استفاده نمود. در بخش «اندازه قبل از برش» حاشیه برش در نظر گرفته نشده است ولی در بخش «اندازه بعد از برش» محدوده جلد با اندازه اضافه شده حاشیه برش در نظر گرفته شده است. اما از آ«جایی که طراح باید رو، پشت و عطف کتاب را با هم طراحی کرده و بسازد؛ به این نکته باید توجه داشت که برای طراحی جلد کتاب در زمان تولید سند و وارد کردن اندازه جلد کتاب در نرم افزار مورد نظر، بایستی یک جلد باز شده را در نظر داشت. یعنی روی جلد، عطف جلد، پشت جلد و حاشیه های برش همگی باید محاسبه گردد و سپس مجموع اعداد نهایی در تولید سند وارد گردد. برای محاسبه عطف کتاب به مقاله «نحوه محاسبه عطف کتاب»  و برای تنظیم صحیح ابعاد جلد کتاب مورد نظرتان و نکات و الزامات آن به مقاله «هر آنچه برای تنظیم ابعاد جلد کتاب پیش از آغاز طراحی باید بدانید» توجه نمایید.

قطع های ارائه شده در ادامه قطع های استاندارد و پر مصرف در ایران است، با توضیح این نکته که ممکن است تا چند میلیمتر اندازه ها با جدول ارائه شده در این بخش متفاوت تر باشد. بهتر است قبل از شروع طراحی اندازه دقیق از ناشر و یا لیتوگرافی و چاپخانه استعلام شود. برای اینکه انتخاب مناسبی برای قطع کتاب خود داشته باشید مقاله «چطور قطع و ابعاد مناسب کتاب خود را انتخاب کنیم؟» می تواند راهنمای شما باشد.

Bleed یا نشت یا حاشیه برش چیست؟ و به چه دلیل از آن استفاده می شود؟

اندازه قبل از برش فضای کاری است که طراح عناصر مورد نظر خود را چیدمان می کند. پس در زمان طراحی نباید حاشیه برش را جزو فضای طراحی در نظر گرفت. نکته اینجاست که حاشیه برش (اندازه بعد از برش) پیرامون طرح، فضای مورد نظر طراحی نیست، این بخش پس از برش از طرح اصلی جدا خواهد شد. توجه باید داشت که همانطور که بیان شد بعد از طراحی و قبل از شروع فرآیند چاپ، طرح ارائه شده در کاغذ بزرگ چیدمان و فرم بندی می شوند. پس از چاپ، فرم ها تا خورده و سند طراحی شده از سه طرف برش می خورد. زمانی که رنگ یا تصویری را در لبه های سند قرار می دهید، در صورتی که خطای برش حتی به اندازه یک میلی متر به وجود آید سفیدی در لبه های کاغذ پدیدار می شود. در نتیجه کار صحافی خراب و خروجی نهایی مخدوش می شود. در این موارد ناحیه ای به نامه Bleed یا نشت یا حاشیه برش تعریف می شود. این ناحیه مقداری بزرگتر از ابعاد سند است. حالا می توان رنگ و تصاویر خود را تا این ناحیه امتداد داد. خطوط برش را باید در لبه های کاغذ قرار داد تا بعد از برش ناحیه نشت جدا شود. در نتیجه هنگام برش لبه های کار، مقداری از رنگ و موضوعات امتداد یافته تا ناحیه نشت برش خورده و خطای سفیدی به وجود نمی آید.

پس در نتیجه در زمان ایجاد سند در نرم افزارهایی چون ایندیزاین و یا ایلوستریتور اندازه سند را اندازه قبل از برش در نظر بگیرید و حاشیه برش را در بخش Bleed به کار اضافه کنید. خود نرم افزار حاشیه برش را ایجاد می کند. باید در نظر داشته باشید در هنگام طراحی تصویر و طرح در حاشیه برش امتداد پیدا کند. در نرم افزارهایی همچون فوتشاپ در زمان ایجاد سند می بایست اندازه بعد از برش وارد گردد. پس از ایجاد سند با خطوط راهنما بخش برش را مشخص نمود تا فضای طراحی از بخش برش قابل تشخصی باشد.

این نکته را باید توجه کرد که برای ایجاد سند می بایست ابعاد پشت جلد، روی جلد و عطف کتاب به همراه حاشیه برش محاسبه گردد و مجموعا در سند وارد شود.

منابع

• کتاب آنچه طراحان گرافیک و ناظران چاپ می دانند؛ بهرام عفراوی؛ انتشارات دایره چهار رنگ
• کتاب خروجی چاپ از نرم افزارهای گرافیک؛ رضا عالی؛ انتشارات دایره چهار رنگ
• کتاب آموزش طراحی جلد؛ مرجان کشاورزی، مهرداد احمدی شیخانی؛ انتشارات فرهنگ صبا