در اصطلاح چاپ و نشر، قطع کتاب، ارتفاع و عرض صفحات یک کتاب را توصیف می‌کند. اندازه قطع یک کتاب دارای پیامدهای زیادی برای طراحی و صفحه آرایی کتاب است و می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر تجربه خواننده و کیفیت نهایی اثر داشته باشد. چنانچه برای کتاب خود یک قطع نامناسب انتخاب کنید، قطعاً خواندن آن بسیار دشوار شده و این امکان نیز وجود دارد که کتاب مد نظر شما به طور کامل جذابیت خود را برای خواننده از دست بدهد. قطع کتاب باید با محتوای کتاب و مخاطب هدف هماهنگ باشد. اندازه صفحه بزرگتر می تواند کلمات بیشتری را در خود جای دهد. هر چه تعداد کلمات در هر صفحه بیشتر باشد، در کل تعداد صفحات کمتری خواهد بود. موجودی کاغذ و صحافی نیز به وزن و اندازه کلی کتاب کمک می کند. برای درک بهتر موضوع توجه شما را به مقاله «قطع کتاب چیست؟ انواع قطع و سایز کتاب کدامند؟» جلب می کنم. در مجموع اینکه چه اندازه برای یک کتاب اختصاص داده می شود به عوامل زیادی از جمله اقتصادی و همچنین زیبایی شناختی بستگی دارد.
در این مقاله، ابتدا به بررسی عوامل مختلفی که باید در انتخاب قطع مناسب کتاب مد نظر قرار گیرد، پرداخته خواهد شد. سپس قطع های رایج در ایران از منظر شناخت ویژگی های هر یک از آنها برای یافتن راهی برای یک انتخاب مناسب قطع کتاب، بررسی و ارزیابی خواهد شد.
فهرست مطالب
هفت عاملی که در هنگام انتخاب قطع کتاب باید به آنها توجه کنیم.
۱. تعداد کلمات
اگر کتاب شما تعداد کلمات پایینی دارد، قطعا انتخاب سایز کوچکتر کتاب برایتان مناسب تر است. هم هزینه ها مقرون به صرفه تر و هم کتاب کوچک خوش دست تر خواهد بود و مطالعه را برای خوانندگان آسان تر خواهد کرد؛ ضمن اینکه حمل و نقل آن نیز آسانتر خواهد شد. از طرف دیگر اگر تعداد کلمات شما زیاد باشد سایزهای کوچک گزینه مناسبی نیستند زیرا تعداد صفحات کتاب زیاد و در نتیجه آن ضخامت زیاد کتاب باعث به هم ریختگی تناسبات کتاب و در نتیجه خوش دست نبودن آن خواهد شد. افزایش تعداد صفحات کتاب نیز باعث بالا رفتن هزینه های شما می شود. برقراری توازن بین تعدات کلمات و در واقع حجم کتاب با انتخاب قطع مناسب آن بسیار اهمیت دارد.
۲. مخاطب هدف
یکی از مهمترین عوامل در انتخاب قطع کتاب، مخاطب هدف آن است. برای مثال، کتاب‌های علمی و دانشگاهی که به جزئیات توجه زیادی دارند، معمولاً در قطع‌های بزرگتر مانند «رحلی» منتشر می‌شوند تا فضای بیشتری برای ارائه مطالب فراهم کنند. از سوی دیگر، کتاب‌های کودکانه یا رمان‌های عامه‌پسند که به راحتی در دست گرفته می‌شوند، معمولاً در قطع‌های کوچکتر و قابل حمل‌تر مانند «جیبی» یا «رقعی» چاپ می‌شوند.
۳. نوع محتوا و ژانر
محتوای کتاب نیز نقش مهمی در انتخاب قطع آن ایفا می‌کند. کتاب‌های آموزشی که شامل جداول، نمودارها و تصاویر متعدد هستند، معمولاً در قطع‌های بزرگتر چاپ می‌شوند تا فضای بیشتری برای ارائه این عناصر فراهم شود. در مقابل، کتاب‌های داستانی یا رمان‌ها که بیشتر بر روی متن تمرکز دارند، ممکن است در قطع‌های کوچکتر و کم‌حجم‌تر منتشر شوند. کتاب های تصویری، آلبوم عکس، آلبوم نقشه ها، کتاب های نفیس معمولا در قطع های بزرگتر مثل «سلطانی» چاپ می شوند. ژانرهای مختلف دارای اندازه های استاندارد مختلف هستند. برای مثال، کتاب‌های فانتزی و یا حماسی اغلب ضخیم‌تر هستند، در حالی که کتاب‌های کودکان اغلب عریض‌تر هستند تا تصاویر و کلمات بزرگتر را در خود جای می دهند.
۴. هزینه و کیفیت چاپ و تولید
بدیهی است که اندازه کتاب بر میزان کاغذ استفاده شده برای چاپ آن تأثیر می گذارد که این موضوع می تواند بر هزینه آن نیز تأثیر بگذارد. قطع‌های بزرگتر نیاز به کاغذهای بزرگتر و هزینه‌های بیشتری برای چاپ دارند، در حالی که قطع‌های کوچکتر هزینه‌های کمتری به همراه دارند. همچنین، قطع کتاب باید به گونه‌ای انتخاب شود که هم از نظر بصری جذاب باشد و هم از نظر اقتصادی مقرون به صرفه. البته این نکته را باید در نظر داشت که برای صرفه جویی در هزینه باید به تناسب حجم کلمات و ابعاد کتاب دقت زیادی کرد. کتاب پر حجم با ابعاد کوچک و یا کتاب کم حجم با ابعاد بزرگ می تواند هزینه تولید و چاپ را به صورت چشمگیری افزایش دهد.
۵. طراحی جلد و صفحه‌آرایی
قطع کتاب بر طراحی جلد و صفحه‌آرایی نیز تأثیرگذار است. قطع‌های مختلف نیاز به طراحی‌های متفاوتی دارند. برای مثال، قطع‌های بزرگتر ممکن است نیاز به طراحی جلد‌های با جزئیات بیشتر و صفحه‌آرایی‌های پیچیده‌تری داشته باشند، در حالی که قطع‌های کوچکتر ممکن است طراحی‌های ساده‌تری را بپذیرند. جزئیات زیاد در قطع های کوچکتر موجب ناخوانی آن می شود. پس قاعدتا در صورتی که جزئیات تصویری و گرافیکی کتاب بالا باشد به ناچار برای افزایش خوانایی باید از قطع های بزرگتر مثل قطع «رحلی» استفاده کنیم.
۶. روند بازار و انتشارات
روند بازار و انتشارات نیز باید در نظر گرفته شود. برخی از قطع‌ها مثل قطع «وزیری» ممکن است در بازار محبوب‌تر باشند و تقاضای بیشتری داشته باشند و در تیراژ بالاتری چاپ و تولید شوند. مطالعه و تحقیق در مورد روندهای جاری در صنعت نشر می‌تواند به تصمیم‌گیری در مورد قطع مناسب کمک کند. نحوه قرار گرفتن و چیدمان کتاب شما در کتابفروشی ها و قفسه کتابخوانه های خوانندگان می تواند در انتخاب قطع مناسب کتاب تعیین کننده باشند.
۷. نظرات متخصصان و تجربه‌های پیشین
نظرات متخصصان صنعت نشر و تجربیات پیشین نویسندگان و ناشران نیز می‌تواند راهنمای خوبی برای انتخاب قطع مناسب باشد. مشورت با کارشناسان نشر و مطالعه موارد مشابه می‌تواند به انتخاب صحیح کمک کند. یکی از مفیدترین راهکارها برای انتخاب قطع کتاب مناسب خود دیدن و بررسی نمونه های مشابه در کتابخانه ها و فروشگاه هاست. کتاب خود را از نظر موضوع، محتوا، جزئیات تصویری، تعداد کلمات و بودجه با کتاب های چاپی که نزدیک به فاکتورهای و مشخصات کتاب شما هستند مقایسه کنید و ببینید که معمولا کتاب های مشابه از چه قطعی استفاده کرده اند. تجربیات گذشته مسیر شما را کوتاه تر و مطمئن تر خواهند کرد.
هر قطع مناسب چه کتابی است؟ و کدام قطع ها به ترتیب پر تیراژترین کتاب ها را تشکیل می دهند؟
۱. قطع وزیری / آیا قطع وزیری بهترین انتخاب است؟
قطع وزیری رایج ترین قطع کتاب در بازار نشر ایران است. اندازه این قطع بعد از برش حدودا ۲۳.۵×۱۷ بنا به استاندارد کتاب در ایران در نظر گرفته می شود. این قطع نه آنقدر کوچک است که یک کتاب با حجم و جزئیات متوسط در آن امکان استفاده نباشد و نه آنقدر بزرگ است که در دستان به راحتی جا نگیرد و حمل و نقل آن دشوار باشد. این قطع یکی از اندازه‌های استاندارد بین المللی نیز است. در خارج از ایران با اندازه تقریبی نسبت به قطع وزیری به نام medium octavo معروف است. در واقع یک اندازه طلایی برای اکثر کتاب ها قطع وزیری است. از آنجا که در تیراژ بالا از آن استفاده می شود معمولا عمده کتاب های داخل قفسه های کتابخانه ها وزیری هستند. در نتیجه چیدمان مناسب و راحت تری هم از قطع های دیگر دارد. ژانرها و موضوعاتی که معمولا به سمت انتخاب قطع وزیری می روند، کتاب های عملی، دانشگاهی، رمان ها و داستان هایی با حجم متوسط به بالا می باشند. در واقع این قطع مقرون به صرفه و خوش دست است. تمامی عوامل بالا باعث شده که این قطع رایج ترین قطع کتاب در ایران و حتی دنیا باشد. ولی سوال اینجاست که آیا قطع وزیری بهترین انتخاب است؟ لزوما جواب این سوال مثبت نیست. برای انتخاب قطع وزیری باید به ۷ عاملی که در بالا به آن اشاره شد دقت کنید. ممکن است کتاب شما کتابی باشد که قطع های دیگر انتخاب مناسب تری برای آن باشد. پس صرف اینکه این قطع رایج ترین است نمی تواند انتخاب مناسب شما باشد.
۲. قطع رقعی / خوش سایز و خوش دست
قطع رقعی دومین قطع رایج کتاب در ایران است. از این قطع هم به تعداد زیادی چاپ و تولید می شود. اندازه این قطع بعد از برش حدودا ۲۱×۱۴.۵ بنا به استاندارد کتاب در ایران در نظر گرفته می شود. اندازه این قطع تقریبا معادل سایز پرکاربرد A5 است. معادل بین المللی آن Octavo است. از ویژگی های مثبت قطع رقعی سایز کوچک آن است. یکی از خوش دست ترین کتاب ها را می توان در ابعاد رقعی جستجو کرد. این قطع به اندازه قطع جیبی یا پالتویی کوچک نیست که مجبور به استفاده از فونت هایی با سایز کوچکتر و یا تراکم نوشتار باشیم. خوانایی خوب اندازه کوچک و در نتیجه سبکی آن مزیت اصلی آن است. مضاف بر آن که مانند قطع وزیری تیراژ بالایی دارد و در اکثر قفسه های کتابخانه ها به چشم می خورد. همچنین تقریبا در اکثر کیف ها جا می گیرد و به قابلیت جابجایی برای خواننده را راحت می کند. برای کتاب های شعر، رمان های نه چندان طولانی، داستان های کوتاه، کتاب هایی با حجم کم و با جزئیات کم، قطع رقعی بهترین انتخاب است. در صورتی که کتاب شما حجم بالایی ندارد این قطع برای شما بسیار مقرون به صرفه تر خواهد بود.
۳. قطع رحلی / چرا برای خواندن قرآن از رحل (چارپایه چوبی) استفاده می شود؟
چرا برای خواندن قرآن از رحل استفاده می شود؟ جواب مشخص است، کتاب قرآن کتاب سنگین و نسبتا بزرگی است و برای مطالعه باعث ناراحتی و خستگی دست خواهد شد. این موضوع نشانگر انتخاب قطع رحلی است. قطع رحلی به عنوان سومین قطع رایج کتاب می باشد. استفاده از این قطع در دو دسته قطع رحلی کوچک و بزرگ رایج تر است. اندازه قطع رحلی کوچک بعد از برش حدودا 5/28×21 و قطع رحلی بزرگ یا همان مدیران حدودا ۳۳×۲۴ در نظر گرفته می شود. اندازه قطع رحلی کوچک تقریبا معادل سایز پرکاربرد A4 است. با توجه به اندازه بزرگتر آن نسبت به قطع های پیشین بیشتر برای کتاب هایی با جزئیات بالا و مجلات استفاده می شود. به خاطر فضای وسیعی که صفحات در اختیار ما قرار می دهند می توان برای تمرکز خواننده از دو ستون متن برای نوشتار در آن استفاده کرد. اگر جزئیات بالا نظیر تصاویر، نوشتار، نمودارها و صفحات پر گرافیک مد نظر ما باشد، حتی اگر حجم کتاب اندک باشد این قطع انتخاب مناسبی است. بهترین مثال آن مجلات است. تقریبا عمده مجلات موجود در ایران قطع رحلی کوچک یا همان A4 هستند. یا مثال دیگر کتاب های نت موسیقی است که عموما در این قطع صفحه آرایی می شوند. در این صورت با کتاب یا مجله ای سنگین مواجه نیستیم و براحتی می توانیم در دستان خود جای دهیم و در زمان طولانی استفاده از آن دستان شما را خسته نخواهد کرد. ولی در صورتی که علت انتخاب این قطع حجم بالای کتاب باشد با یک کتاب سنگین مواجه ایم که به ناچار از حمل و جابجایی آن و مطالعه آن در دستان خود عاجز خواهیم شد. مطالعه قرآن بر روی رحل هم دقیقا به همین دلیل است. حتی نام گذاری این قطع به نام رحلی هم از همین موضوع نشات می گیرد. به همین خاطر در دستهِ دوم معمولا کتاب هایی با موضوعات و ژانرهای فاخر مانند شاهنامه، حافظ و یا کتاب های مذهبی مانند قرآن و یا کتاب های مرجع مثل دانشنامه ها و لغت نامه ها استفاده می شود. استفاده طولانی از این کتاب ها مد نظر خواننده نیست، معمولا در کتابخانه هر فردی تعدادی از این کتاب ها به عنوان کتاب مرجع وجود دارد. این طور نیست که یکباره هدف خواندن کل کتاب به صورت یکباره در ذهن مخاطب وجود داشته باشد. مخاطبین این گونه کتاب ها گاها به آن رجوع می کنند. به همین خاطر نگرانی جابجایی و خستگی دستان به طور کلی منتفی است.
۴. قطع جیبی و پالتویی / آیا همیشه در سفر هستید؟
روس ها و مردمانی که در مناطق سردسیر زندگی می کنند به این معروف اند که همیشه یک بطری ودکا در جیب داخلی پالتوی خود نگه می دارند. این بطری قرار است از سرمای استخوان سوز از آنها حفاظت کند و ناجی آنها باشد. کتاب ها نیز ناجی افکار ما هستند. افکاری که قرار است کنترل مسیر زندگی ما را در دست داشته باشند. قاعدتا وجود یک کتابهایی خوب در جیب ما که در فراز و نشیب زندگی ناجی بخش ما باشد ضروری تر از بطری ودکا در مناطق سردسیر به نظر می رسد. دلیل شکل گیری کتاب های کوچک سایز نظیر قطع جیبی و پالتویی دقیقا همین موضوع است. یعنی اگر هدف شما این است که خواننده همیشه کتاب شما را به دنبال خود حمل کند این قطع بهترین انتخاب است. افرادی که همیشه در سفر هستند و یا وقت زیادی را در مسیر رفت و برگشت به کار خود سپری می کنند حمل کتاب های سنگین و بزرگ سایز برایشان یک گرفتاری جدی است. قطع جیبی با اندازه حدودی ۱۴.۵×۱۰ و قطع پالتویی ۱۰.۵×۲۱ هر دو جزو قطع های کوچک سایز به شمار می رود ولی سایز پالتویی به جهت جاگیری در جیب داخلی پالتو تناسبات کشیده تر دارد. دلیل نامگذاری قطع پالتویی همین موضوع است. پس جاجایی و قابل حمل بودن آن ها مهمترین اولویت و دلیل انتخاب این سایز است. باید در نظر گرفت که این قطع ها برای کتاب هایی با حجم پایین و جزئیات و تصاویر بسیار اندک استفاده می شوند. قاعدتا این کتاب ها نباید حجیم و سنگین شوند. کتاب های راهنما، هند بوک ها، سررسید هایی جهت برنامه ریزی و یادداشت های روزانه، داستان های بسیار کوتاه، اشعار کوتاه، دستورالعمل ها، کتاب های آموزشی نکته محور و کتاب های مشابه دیگری که می بایست همیشه همراه ما باشند همگی از این قطع استفاده می کنند. معمولا در این کتاب ها فونت های کوچکتر، حاشیه متن و فاصله بین سطرها کمتر به جهت کاهش حداکثری ضخامت و وزن آن به کار می رود.
۵. قطع خشتی / میراثی از گذشته
قطع خشتی یک از قدیمی ترین قطع ها و تناسبات کتاب است. معمولا خیلی از نسخ خطی به ارث رسیده به ما از این قطع تبعیت می کرده اند. قطع خشتی ابعاد متنوعی دارد ولی چیزی که در همه آن ها مشترک است فرم مربع یا نزدیک به مربع آن است. یکی از پرکاربردترین آنها با اندازه حدودی ۲۱.۵×۲۲ است. عنوان قطع خشتی هم از ابعاد مربعی خشت (آجر نپخته) برگرفته شده است. کاربرد گسترده این قطع برای کتاب های کودک و کتاب های هنری است. اندازه آن زیاد بزرگ نیست و معمولا از ضخامت بالایی برخوردار نیستند. در نتیجه سبک وزن هستند و به راحتی در دست جا می گیرند، هر چند تناسبات آن به گونه است که به راحتی قطع رقعی نخواهد بود. فضای مربع شکل صفحات کتاب به شما این امکان را می دهد که بتوانید طراحی ویژه تری داشته باشید. امکان بالا رفتن خلاقیت در چیدمان تصاویر در این قطع زیاد است، به همین خاطر هم معمولا برای کتاب های کودک و هنری با مصور استفاده می شود.
۶. قطع سلطانی / کتاب هایی برای سلاطین
چه چیزی باعث می شود یک سلطان دلی از عزا در بیاورد؟ قطعا نوش جان کردن یک وعده غذای بی نظیر. کباب سلطانی انتخاب مناسبی به نظر می رسد. کباب سلطانی شامل دو سیخ بزرگ کباب است، کوبیده و برگ. چرا عنوان سلطانی برای این غذا انتخاب شده است. چون به لحاظ ابعاد و کیفیت این غذا در جایگاه بالاتری نسبت به دیگر کباب ها قرار می گیرد و البته هزینه بالاتری هم باید پرداخت کرد دقیقا مشابه یک سلطان باید برای انتخاب این غذا رفتار کرد.
قطع سلطانی داستانی مشابه دارد. اگر آخرین اولویت شما قیمت و یا جابجایی کتاب است و یا اینکه اصلا به این اهمیت نمی دید که بعد از چاپ در قفسه کتابخوانه شما این کتاب جا شود یا خیر و تنها می خواهید مثل یک سلطان از یک کتاب باکیفت بالا و ابعاد بزرگ استفاده کنید قطع سلطانی انتخاب مناسب شماست. نوع نگاه و دلایل انتخاب قطع سلطانی کاملا با قطع های دیگر متفاوت است. اندازه بزرگ تر، ضخامت بالا، کاغذهای باکیفیت و گرم بالا، جلد ضخیم، صحافی با کیفیت همگی برای تولید و چاپ یک کتاب نفیس و با اهمیت بسیار ضروری است. به طور قطع نباید انتظار مقرون به صرفه بودن چاپ و تولید کتاب را داشت. ابعاد قطع سلطانی بعد از برش حدود ۳۴×۴۹ در استاندارد ایران در نظر گرفته شده است.
کتاب های تصویری، آلبوم عکس، آلبوم نقشه ها، کتاب های نفیس معمولا در قطع «سلطانی» چاپ می شوند. این کتاب ها معمولا نیاز به جابجایی ندارند و به عنوان کتاب های مرجع استفاده می شوند هدف آنها خوانایی، استفاده از مستندات تصویری در بزرگترین و باکیفیت ترین حال خود است. قیمت تمام شده و جابجایی آن در اولویت نیست و بالعکس کیفیت چاپ و طراحی، کیفیت کاغذ و اندازه بزرگ آن در اولویت است.
نتیجه گیری
انتخاب قطع مناسب کتاب همانگونه بیان شد به فاکتورهای متعددی نظیر، موضوع، محتوا، هزینه، حجم کتاب، بازار، مخاطبین و موارد دیگر بستگی دارد. قاعدتا برای انتخاب قطع مناسب خود باید به بررسی دقیق موارد بالا بپردازید. جذابیت، صرفه اقتصادی و کاربردی بودن کتاب نتیجه دقت در به کارگیری موضوعات ذکر شده است.
مقاله های مرتبط:
