همه چیز درباره شابک و بارکد کتاب (راهنمای درج صحیح روی جلد کتاب)

• تا حالا برای دریافت شابک کتابت سردرگم شدی و نمی‌دونستی از کجا باید شروع کنی؟
• چقدر طول کشیده تا بین فرم‌ها، مراحل اداری و اصطلاحات ناشری، بفهمی دقیقاً شابک چی هست و چرا انقدر مهمه؟
• وقتی کتابت آماده‌ی چاپ شده، مطمئن بودی شابکش درسته و تکراری نیست؟
• شاید هم موقع طراحی جلد، به این فکر کردی که عدد شابک رو کجا و چطور باید بنویسی تا مطابق استاندارد باشه.
• اگر خودت ناشر یا نویسنده‌ی مستقلی هستی، چقدر مطمئنی که بدون اشتباه، فرایند ثبت شابک، دریافت آن و درج در جلد را انجام می‌دی؟
• و شاید هنوز ندانستی بعد از گرفتن شابک، چطور باید آن را به بارکد تبدیل کنی تا فروشگاه‌ها بتوانند کتابت را اسکن کنند.

اگر شما هم این سوالات در خصوص شابک (ISBN) و بارکد کتاب ذهنتان را مشغول کرده حتما توصیه میکنم در ادامه با استودیو ۲۲ همراه باشید.

شابک و بارکد کتاب چیست؟

شابک (ISBN) چیست؟

شابک یا شماره استاندارد بین‌المللی کتاب (International Standard Book Number) یک شناسه یکتا برای شناسایی هر کتاب در سطح جهانی است. هر کتاب، حتی اگر تنها در ویرایش یا قالب انتشار با نسخه دیگر تفاوت داشته باشد، باید شابک جداگانه‌ای دریافت کند. برای مثال، نسخه چاپی و نسخه الکترونیکی از یک عنوان واحد، هر دو نیاز به شابک اختصاصی دارند. استاندارد شابک از سال ۱۹۷۰ توسط سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO) معرفی شد تا همان نقشی را ایفا کند که «کد ملی» برای اشخاص دارد؛ یعنی تمایز و شناسایی دقیق هر اثر در بازار جهانی نشر.

 

بارکد کتاب چیست و چه تفاوتی با شابک دارد؟

بارکد در حقیقت نمای گرافیکی و قابل‌خواندن شابک است. زمانی‌که شابک کتاب (برای مثال 978-600-123456-7‎) در نرم‌افزارهای مخصوص بارکدساز وارد می‌شود، خروجی آن به‌صورت یک بارکد EAN-13 خواهد بود که توسط دستگاه‌های فروش، انبارداری و کتاب‌فروشی‌ها به‌راحتی خوانده می‌شود.

به‌بیان ساده:

شابک = عدد منحصربه‌فرد کتاب

بارکد = تصویر قابل‌خواندن توسط دستگاه بارکدخوان از همان عدد

نکته بسیار مهم این است که بارکد بدون شابک معنا ندارد و نباید به‌صورت تصادفی عددی در بارکد قرار گیرد. فروشگاه‌ها و مراکز پخش تنها کتاب‌هایی را می‌پذیرند که دارای شابک رسمی و معتبر باشند.

📘توصیه برای طراحان جلد:

در طراحی جلد پشتی، همواره عدد شابک را در زیر بارکد درج کنید تا در صورت آسیب یا افت کیفیت چاپ، امکان خواندن آن به‌صورت دستی نیز وجود داشته باشد.

کاربرد شابک و بارکد در صنعت نشر

شابک و بارکد، تنها دو عدد یا تصویر ساده روی جلد نیستند؛ بلکه بخش مهمی از زیرساخت شناسایی، فروش و گردش اطلاعات کتاب محسوب می‌شوند. کاربرد آن‌ها در چند سطح قابل بررسی است:

۱. شناسایی جهانی کتاب

شابک، شناسه‌ای بین‌المللی است که هر کتاب را در پایگاه‌های داده جهانی مانند Library of Congress، Google Books و پایگاه‌های فروش آنلاین متمایز می‌کند. به‌واسطه این عدد، کتاب شما حتی در خارج از کشور نیز قابل ردیابی و سفارش خواهد بود.

۲. مدیریت موجودی و فروش

بارکد به‌عنوان زبان مشترک دستگاه‌های فروش و انبار، امکان ثبت سریع و دقیق اطلاعات کتاب را در سیستم‌های فروشگاهی فراهم می‌کند. در نبود بارکد استاندارد، کتاب‌فروشی‌ها مجبورند اطلاعات را به‌صورت دستی وارد کنند که منجر به خطا و کاهش سرعت فروش می‌شود.

۳. جلوگیری از خطاهای چاپ و انتشار

شابک معتبر به ناشر و طراح کمک می‌کند از تکرار ناخواسته شماره‌ها، اشتباه در ویرایش‌ها یا چاپ نسخه‌های نادرست جلوگیری شود. در بسیاری از کشورها، کتاب بدون شابک معتبر عملاً اجازه ورود به بازار رسمی را ندارد.

اجزای تشکیل‌دهنده شابک و نحوه خواندن آن

شناخت اجزای عددی شابک برای هر طراح یا ناشر ضروری است. یک شابک ۱۳ رقمی معمولاً به شکل زیر است و هر بخش از این عدد مفهومی جداگانه دارد، بخش‌ها به ترتیب از چپ به راست می‌باشند.

• 978 یا 979 → پیش‌کد بین‌المللی
• 600 یا 622 یا 964 → شناسه کشور ایران
• 1234 → کد ناشر
• 56 → شماره عنوان کتاب
• 8 → رقم کنترل (Check Digit)

نکته: هر تغییر در قالب، جلد یا نوع چاپ (مثل گالینگور یا شومیز) نیازمند شابک جداگانه است.

📏 نکته برای طراحان:

در هنگام درج شابک روی جلد، اعداد را بدون خط تیره (dash) در زیر بارکد چاپ کنید، اما در متون رسمی و صفحه شناسنامه کتاب، بهتر است از فرمت خط‌دار (مثل ‎978-600-1234-56-7‎) استفاده شود تا خوانایی بالاتری داشته باشد.

تفاوت شابک ۱۰ رقمی و ۱۳ رقمی

تا پیش از سال ۲۰۰۷، شابک‌ها ۱۰ رقمی بودند. با گسترش شبکه‌های بین‌المللی و افزایش تعداد کتاب‌ها، سیستم جدید ۱۳ رقمی جایگزین شد تا با استاندارد جهانی EAN-13 هماهنگ باشد. اگر کتابی دارید که تنها شابک ۱۰ رقمی دارد، می‌توانید با افزودن پیش‌شماره «۹۷۸» و بازمحاسبه رقم کنترل، آن را به نسخه ۱۳ رقمی تبدیل کنید. در طراحی جلد، همیشه از شابک ۱۳ رقمی استفاده کنید تا بارکد تولیدشده مطابق با استاندارد دستگاه‌های فروش باشد.

نحوه دریافت شابک برای کتاب در ایران

دریافت شابک فرایندی ساده اما رسمی است و از طریق «خانه کتاب و ادبیات ایران» انجام می‌شود. این سامانه مرجع رسمی تخصیص شابک به ناشران، نویسندگان مستقل و مؤسسات فرهنگی است.

مراحل دریافت شابک

1. ثبت‌نام در سامانه خانه کتاب

از طریق وب‌سایت خانه کتاب و ادبیات ایران وارد سامانه شوید و حساب کاربری ایجاد کنید. در این مرحله، اطلاعات ناشر، مدیرمسئول و اطلاعات تماس ثبت می‌شود.

2. درخواست شابک جدید

پس از ورود به حساب، گزینه «درخواست شابک جدید» را انتخاب و اطلاعات مربوط به کتاب (عنوان، نویسنده، زبان، نوع چاپ و شمارگان) را وارد کنید.

3. بررسی و تأیید

کارشناسان خانه کتاب پس از بررسی اطلاعات، شابک را صادر می‌کنند. معمولاً این فرایند بین ۲ تا ۵ روز کاری زمان می‌برد.

4. دریافت و درج شابک در فایل طراحی جلد

پس از تأیید، شابک ۱۳ رقمی کتاب در پنل شما ظاهر می‌شود. این عدد را باید در پشت جلد و در شناسنامه کتاب درج کنید.

📎 نکته برای طراحان: پیش از نهایی‌سازی طراحی، حتماً از ناشر یا نویسنده شابک رسمی را دریافت کنید. استفاده از شابک موقت یا فرضی در فایل نهایی، ممکن است باعث بروز خطا یا تأخیر در چاپ شود.

تبدیل شابک به بارکد استاندارد (EAN-13)

هنگامی‌که شابک رسمی کتاب را در اختیار دارید، باید آن را به بارکد قابل چاپ تبدیل کنید. وقتی شابک ۱۳ رقمی وارد سیستم می‌شود، با الگوریتم EAN-13 تبدیل به مجموعه‌ای از خطوط مشکی و فاصله‌های سفید می‌گردد که قابل اسکن هستند. در حالت استاندارد بارکد باید سیاه روی زمینه سفید باشد، عدد شابک در پایین آن درج شود و هیچ تغییر دلخواهی در ضخامت یا نسبت خطوط اعمال نشود.

آموزش و معرفی ابزارهای رایج برای ساخت بارکد کتاب

در ادامه، چند روش برای ساخت بارکد وکتور از شابک (ISBN) معرفی می‌شود.

در این بخش تلاش کرده‌ایم هم روش‌های تولید آنلاین بارکد از طریق چند وبسایت و نیز روش تولید بارکد با استفاده از نرم‌افزارهای طراحی رایج را به‌صورت کاربردی مرور کنیم.

۱. روش آنلاین با سایت TEC-IT

وب‌سایت TEC-IT Barcode Generator یکی از معتبرترین ابزارهای تولید بارکد رایگان است.

مراحل ساخت:

1. وارد سایت TEC-IT شوید.
2. در کادر Data عدد ۱۳ رقمی شابک را وارد کنید.
3. بر روی Download کلیک کنید.

۲. روش آنلاین با سایت Aspose

اگر تمایل دارید از سایت فارسی استفاده کنید، وب‌سایت Aspose Barcode Generator گزینه‌ی عالی و رایگانی است.

مراحل ساخت:

وارد وب‌سایت Aspose Barcode Generator شوید.

• از منوی سمت چپ، نوع بارکد را روی ISBN یا EAN-13 بگذارید.
• عدد شابک را وارد کنید.
• اندازه و نوع فایل را انتخاب کنید، نوع فایل را روی SVG قرارد دهید.
• دکمه تولید بارکد (Generate Barcode) را بزنید.
• بعد از تولید دانلود را بزنید و فایل وکتور را دانلود نمائید.

📘 مزیت این روش:

محیط کاملاً فارسی

رایگان و بدون نیاز به حساب کاربری

خروجی وکتور (SVG/PDF) آماده استفاده در نرم‌افزارهای طراحی

۳. روش آنلاین از سایت خانه کتاب ایران (isbn.ketab.ir)

سایت رسمی خانه کتاب در بخش شابک، برای هر کتاب ثبت‌شده، بارکد تولید می‌کند.

اما نکته اینجاست که خروجی آن در حال حاضر فرمت EMF است (نه SVG).

روش استفاده:

• وارد سایت خانه کتاب و ادبیات ایران شوید.
• از زبانه خدمات بخش تبدیل شابک به بارکد را بزنید.
• پس از ورود و انتخاب کتاب، گزینه‌ی دانلود بارکد را بزنید.
• در بخش بالا شماره شابک خود را وارد نمائید.
• قطع کتاب را انتخاب کنید.
• فرمت فایل خود را تعیین کنید.
• فایل EMF را دریافت کنید.
• برای وکتورسازی، فایل را در CorelDRAW باز کنید.
• سپس از منوی File → Save As خروجی را با فرمت SVG یا EPS ذخیره نمایید.

CorelDRAW به‌صورت پیش‌فرض فرمت EMF را باز می‌کند و نیازی به افزونه ندارد. پس می‌توانید خروجی خانه کتاب را به‌راحتی به فایل وکتور تبدیل کنید.

۴. ساخت بارکد در Adobe Illustrator (با افزونه بارکد ساز استودیو 22)

ایلاستریتور به‌صورت پیش‌فرض امکان تولید بارکد ندارد، اما با یک افزونه می‌توانید بارکد استاندارد تولید کنید.

مراحل نصب و استفاده:

• فایل افزونه را از اینجا دانلود کنید.
• آن را در پوشه‌ی زیر کپی کنید:
• C:\Program Files\Adobe\Adobe Illustrator (نسخه شما)\Presets\en_US\Scripts
• Illustrator را باز کنید.
• از منوی بالا، مسیر File → Scripts → EAN13 ISBN Generator Illustrator studio22 V1.jsx را انتخاب کنید.
• عدد شابک را وارد کنید.
• قطع کتاب را انتخاب کنید.
• ایلاستریتور بارکد وکتور را دقیقاً در صفحه شما رسم می‌کند.
• می‌توانید اندازه، رنگ و مکان را تنظیم کرده و مستقیماً در طرح جلد استفاده کنید.

مزایای استفاده از این روش:

• با یک‌بار نصب، افزونه همیشه در نرم‌افزار شما در دسترس است و نیازی به تکرار مراحل نصب نخواهید داشت.
• امکان تولید بارکد به‌صورت کاملاً آفلاین فراهم است.
• بدون نیاز به مراجعه به سایت‌ها یا نرم‌افزارهای جانبی، می‌توانید در همان حین طراحی، بارکد مورد نیاز خود را تولید کنید.
• در کمتر از ۵ ثانیه، بارکدی کاملاً متناسب با قطع کتاب، مطابق با استانداردهای خانه کتاب و ادبیات ایران (مرجع رسمی شابک در کشور) و استانداردهای چاپ تولید خواهید کرد، بدون نیاز به دانش فنی خاص در زمینه‌ی این استانداردها.
• بارکد تولیدشده به‌صورت وکتور است و برای چاپ با هر ابعادی، بدون افت کیفیت، قابل استفاده خواهد بود.

بیشتر بخوانید: از چه نرم افزاری برای طراحی جلد کتاب استفاده کنیم؟

۵. ساخت بارکد در CorelDRAW

یکی از قابلیت‌های جالب CorelDRAW این است که بدون هیچ پلاگین اضافه می‌تواند بارکد بسازد.

مراحل انجام:

• از نوار بالای برنامه مسیر Object → Insert Barcode را انتخاب کنید.
• در پنجره بازشده، نوع بارکد را روی EAN-13 بگذارید.
• عدد شابک ۱۳ رقمی را وارد کرده و Finish را بزنید.
• بارکد به‌صورت وکتور و در همان صفحه درج می‌شود.

مزایای استفاده از این روش:

• خطوط کاملاً وکتور
• قابل تنظیم رنگ و اندازه
• نیازی به اینترنت یا افزونه ندارد

بررسی نهایی و نکات چاپ

پس از تولید بارکد وکتور، پیش از چاپ، موارد زیر را حتماً بررسی کنید:

اشتباهات رایج در ساخت یا درج بارکد کتاب

• تغییر دستی ارقام شابک در فایل بارکد: این کار باعث از بین رفتن رقم کنترل و غیرقابل‌خواندن شدن بارکد می‌شود. همیشه بارکد را مستقیماً از عدد نهایی شابک بسازید.
• ذخیره در فرمت تصویری رستر (JPEG یا PNG): برای طراحی حرفه‌ای جلد، پیشنهاد می‌شود همیشه از فرمت وکتور (SVG یا EPS) استفاده شود تا در چاپ افست یا دیجیتال، هیچ افت کیفیتی ایجاد نگردد.
• تغییر نسبت ابعاد (Stretch یا Scale غیرمتناسب): هرگونه فشردگی یا کشیدگی در بارکد موجب از بین رفتن نسبت خطوط و در نتیجه خطای اسکن خواهد شد.

نکات تکمیلی طراحی بارکد در جلد کتاب

• بارکد نباید در پس‌زمینه‌های دارای بافت یا تصویر پیچیده قرار گیرد. بهتر از در فضایی سفید و پس زمینه روشن درج شود.
• بارکد بهتر است در گوشه پایینِ سمت راستِ جلد پشتی درج شود. قرار دادن بارکد در این موقعیت الزامی نیست، اما از آنجا که به‌طور معمول در همین محل قرار می‌گیرد، فرآیند اسکن را در فروشگاه‌ها سریع‌تر و دقیق‌تر می‌کند و کاربر را از جست‌وجوی محل بارکد بی‌نیاز می‌سازد. با این حال، در صورت لزوم، طراح می‌تواند بر اساس ترکیب‌بندی و طراحی جلد، محل دیگری را برای جانمایی بارکد انتخاب کند.
• فاصله بارکد تا لبه جلد باید حداقل حدود ۱ سانتی متر باشد.
• عدد شابک باید زیر بارکد، با فونت ساده و خوانا (مانند Arial یا OCR) درج شود.
• در طراحی، برای افزایش کنتراست در چاپ، از مرکب مشکی ۱۰۰٪ K استفاده کنید (بدون ترکیب رنگ‌های CMY).

استاندارد اندازه و جانمایی بارکد در ایران و جهان

یکی از پرسش‌های پرتکرار در میان طراحان جلد، این است که ابعاد واقعی بارکد باید چقدر باشد؟ اگر کتاب‌های خارجی (مثلاً در آمازون یا بازار اروپا) را بررسی کنید، معمولاً بارکدها نسبتاً بزرگ‌تر هستند. اما در ایران، بارکدها اغلب کوچک‌تر و فشرده‌تر طراحی می‌شوند. دلیل این تفاوت، استانداردهای چاپ و ابزار اسکن هر کشور است.

جمع‌بندی کاربردی برای طراحان ایرانی:

• حداقل ارتفاع مجاز: ۱.۲ سانتی‌متر
• ارتفاع ایده‌آل: حدود ۱.۵ سانتی‌متر
• در صورت امکان از کوچک‌تر کردن بیش از حد بارکد خودداری شود، چون ممکن است در چاپ افست دچار افت وضوح شود.

محل قرارگیری و جهت بارکد

در استاندارد جهانی، بارکد معمولاً به‌صورت افقی و در پایین سمت راست پشت جلد درج می‌شود.

این موقعیت به‌صورت پیش‌فرض در سیستم‌های انبارداری و فروشگاه‌های بزرگ (مثل Amazon) تعریف شده است.

اما در بازار ایران و میان طراحان جلد، آزادی عمل بیشتری وجود دارد: